Zaburzenia osobowości

Zaburzenia osobowości w języku psychiatrii to: „(…) głęboko zakorzenione i utrwalone wzorce zachowań, przejawiające się mało elastycznymi reakcjami na różnorodne sytuacje osobiste i społeczne. Reprezentują one albo skrajne, albo znaczące odmienności w porównaniu z przeciętnym w danej kulturze sposobem spostrzegania, myślenia i odczuwania, a w szczególności – odnoszenia się do innych.”

Zatem, zaburzenia osobowości są głęboko utrwalonymi zachowaniami osoby, wpływającymi niekorzystnie na nią samą, jak i otoczenie, w którym funkcjonuje tj. partner, rodzina, znajomi. Przejawiają się zwykle w takich obszarach, jak: nastrój, kontrola zachowania (impulsywność v bierność), sposób myślenia i przeżywania, relacje z innymi osobami. Często mówi się w języku potocznym, że ona/on „ma taki charakter”, co oznacza że niepokojące zachowanie nie dotyczy zatem ograniczonego w czasie epizodu czy pojedynczego zachowania czy zdarzenia, ale właśnie stałych wzorców „bycia”.

Zaburzenia osobowości utrudniają funkcjonowanie oraz relacje z innymi ludźmi, powodują subiektywne uczucie dyskomfortu i prowadzą do pogorszenia życia zawodowego. Są też często związane z subiektywnie przeżywanym cierpieniem. Trudność, z jaką mierzy się osoba przejawiająca zaburzenia związana jest z poczuciem krzywdy, niezrozumienia, ale ze strony innych.  Natomiast brak autorefleksji i dostrzeżenia dysfunkcjonalności w swoim działaniu może utwierdzać dana osobę w przekonaniu o złych intencjach innych ludzi. Dodatkowo, sztywność w myśleniu i zachowaniu osoby cierpiącej na zaburzenia osobowości będzie długofalowa, wieloletnia, wyraźnie widoczna poprzez ograniczony sposób przeżywania, powtarzające się problematyczne sytuacje w życiu osobistym i w relacjach.

 Poniżej opisane są cechy charakterystyczne, pozwalające na wyróżnienie zaburzeń osobowości. Należy do nich:

• trwałość i głębokie zakorzenienie danych cech u osoby,
• cechy te są mało elastyczne, osoba w wielu okolicznościach zachowuje się w taki sam (lub przynajmniej podobny) dezedaptacyjny sposób,
• są one skrajnym przerysowaniem zespołu cech obecnych u innych ludzi,
• cechy te przejawiają się zarówno w sposobie, w jaki dana osoba postrzega rzeczywistość, jak i w myśleniu i emocjach w stosunku do siebie i innych ludzi,
• cechy te mają szczególne znaczenie w kontaktach z innymi ludźmi – raczej nie ułatwiają lecz ograniczają, utrudniają, a niejednokrotnie odpowiadają ze niszczenie tych relacji,
• cechy te tworzą całościowy wzorzec, nie są pojedynczymi zachowaniami lub tylko przerysowaniem jakiegoś jednego aspektu charakteru.

W Polsce psychiatrzy, aby rozpoznać zaburzenie osobowości posługują się Międzynarodową Statystyczną Klasyfikacją Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-10).

Osobowość paranoiczna
Osobowość schizoidalna
Osobowość dyssocjalna
Osobowość chwiejna emocjonalnie
Osobowość histrioniczna
Osobowość anankastyczna
Osobowość lękliwa (unikająca)
Osobowość zależna
Inne określone zaburzenia osobowości
Zaburzenia osobowości BNO

Osobowość paranoiczna charakteryzuje się ogólnym chłodem emocjonalnym, wycofaniem z kontaktów z innymi ludźmi, nadmierną podejrzliwością, wrażliwością na lekceważenie i krytykę, niezdolnością do wybaczania, nieufnością, poczuciem krzywdy, zazdrością, nadwrażliwością na krytykę, mściwością, przepełnieniem złością, niezachwianymi przekonaniami, samowystarczalnością, zazwyczaj brakiem poczucia humoru, ostrożnością, zadufaniem, przekonaniem o własnej wyższości, usprawiedliwianiem samego siebie.

Osobowość schizoidalna charakteryzuje się wycofywaniem z kontaktów społecznych, izolowanie się od innych, brakiem zdolności do tworzenia bliskich związków emocjonalnych, trudnościami w wyrażaniu własnej wrażliwości, co jest przyczyną chłodu i dystansu uczuciowego, często towarzyszy temu też uczucie osamotnienia i braku zrozumienia przez innych, podejrzliwości, trudności z odczuwaniem i przeżywaniem przyjemności. Taka osoba zazwyczaj wybiera samotne działania, życie w świecie marzeń i fantazji, ma skłonność do introspekcji, skłonność do ekscentryzmu, obojętność na wygłaszaną wobec niej pochwałę lub krytykę.

Osobowość impulsywna przejawia się w tendencji do zachowań gwałtownych z jednoczesnym brakiem przewidywania ich konsekwencji, emocjonalnej niestabilności, wybuchach gwałtownych zachowań, niestabilnym kapryśnym nastroju, oczekiwaniu natychmiastowej gratyfikacji, tendencji do wchodzenia w konflikty zwłaszcza, gdy impulsywne działania zostały przez kogoś skrytykowane, braku umiejętności kontroli działań impulsywnych, wysokim napięciu wewnętrznym i towarzyszącej temu gonitwie myśli, nienawiści, wrogiej postawie wobec innych, chęci odreagowania na innych.

Osobowość borderline znana jest z wszechogarniającej niestabilności myśli, uczuć, zachowań, związków interpersonalnych, obrazu siebie, postrzegania rzeczywistości i innych ludzi. Główne jej cechy to brak stałości wyrażająca się najczęściej jako oscylacja pomiędzy idealizacją a dewaluacją występująca z dużym natężeniem i tendencją do szybkiej zmiany, lęk przed odrzuceniem oraz zachowania mające na celu uniknięcie odrzucenia, chroniczne uczucie pustki, zachowania autoagresywne, czyli gesty lub próby samobójcze, tendencje do samookaleczania. Typowa jest również: chwiejność emocjonalna, zachowania impulsywne, takie jak wydawanie pieniędzy, przygodne kontakty seksualne, nadużywanie środków psychoaktywnych, lekkomyślne prowadzenie pojazdów.

Osobowość borderline może współwystępować z innymi zaburzeniami, np. zaburzeniami lękowymi, zaburzeniami afektywnymi, zaburzeniami odżywania oraz zaburzeniami obsesyjno-kompulsywnymi.

Osobowość histrioniczna wiąże się ściśle z przesadnym reagowaniem emocjonalnym i sposobem zachowania naznaczonym teatralnością, silną tendencją do zwracania na siebie uwagi, prowokacyjną seksualnością, koncentracją na atrakcyjności fizycznej służącą zwracaniu na siebie uwagi, często niedostosowaną uwodzicielskością, potrzebą bycia w centrum uwagi przy jednoczesnym braku poczucia komfortu gdy potrzeba ta nie jest zaspokajana. Jak również: szybko zmieniającymi się płytkimi emocjami, wypowiedziami nadmiernie impresjonistycznymi i pozbawionymi szczegółów, nadinterpretacją związków, uważaniem relacji za bardziej intymne niż są w rzeczywistości.

Osobowość narcystyczna to występująca silna potrzeba bycia podziwianym, powiązana z brakiem empatii i niezdolnością do przyjęcia innej perspektywy. Osoby narcystyczne zwykle wyolbrzymiają swoje osiągnięcia i talenty, oczekują nadmiernego podziwu ze strony innych ludzi, są przekonane o swojej wyjątkowości, w związku z czym uważają, że mogą wchodzić w relacje jedynie z innymi wyjątkowymi ludźmi lub instytucjami. Dodatkowo mają tendencję do wykorzystywania innych do swoich celów, często są zazdrosne o innych lub mają przekonanie, że inni im zazdroszczą, wykazują się arogancją i wyniosłymi zachowaniami lub postawami.

Osobowość obsesyjno-kompulsywna zdominowana jest przez nadmierny perfekcjonizm, dbałość o czystość i porządek, kontrolę umysłową w relacjach interpersonalnych przy jednoczesnym znacznym ograniczeniu elastyczności i otwartości. Osoby takie przywiązują dużą wagę do szczegółów, regulaminów, mają wygórowane i ściśle określone standardy, przez co często nie mogą ukończyć powierzonych zadań. Cechuje ich skrupulatność, sztywność, upór, mała elastyczność wobec kwestii moralnych, etycznych, religijnych, odczuwanie natarczywych i niechcianych impulsów.

Osobowość unikająca cechuje się zaniżoną samooceną i związanym z nią unikaniem, mimo pragnienia wchodzenia w relacje z innymi ludźmi i różne sytuacje społeczne, przy jednoczesnym przeżywaniu cierpienia z tego powodu. Ludzie z taką osobowością unikają działalności zawodowej, wymagającej kontaktów z innymi ludźmi, wykazują niechęć do wiązania się z innymi, są powściągliwe w intymnych związkach, odczuwają niechęć do podejmowania osobistego ryzyka. Podstawą zachowań unikających w powyższych sytuacjach jest poczucie własnej nieatrakcyjności i ciągła obawa przed krytyką, odrzuceniem i dezaprobatą.

Osobowość zależna to taka, w której występuje przesadna potrzeba bycia pod opieką, niechęć do samodzielnego podejmowania decyzji, duża potrzeba przerzucenia odpowiedzialności na innych prowadząca do zachowań nacechowanych uległością i strachem przed popełnieniem błędu i odrzuceniem, preferowana bierność przejawiająca się poprzez niechęć do stawiania wymagań osobom, od których jest się zależnym, niezdolność do zaopiekowania się sobą, nadmierne poszukiwanie wsparcia i nowych związków, w których można uzyskać wsparcie, nierealistyczne zaabsorbowanie lękami przed byciem pozbawionym opieki.

Reasumując, należy podkreślić, że typ osobowości zwykle pozostaje niezmienny, jednak za pomocą psychoterapii można złagodzić i stopniowo zmieniać te cechy, które wpływają niekorzystnie na daną osobę i jej funkcjonowanie wśród innych ludzi. Zatem, jeśli zauważasz u siebie któreś z wyżej opisanych cech, które przeszkadzają Ci w codziennym funkcjonowaniu lub identyfikujesz się z jednym z powyższych rodzajów osobowości i chciałbyś coś zmienić w swoim życiu, psychoterapia jest podstawowym krokiem ku oczekiwanej poprawie.